Mythes rond rouw bij kinderen

Rouw is het persoonlijk antwoord dat iemand geeft op het verlies van een betekenisvolle relatie.

Gevoelens, behoeften en vragen van kinderen in een rouwproces worden niet altijd goed begrepen of erkend. Er leven nog steeds veel mythes en misverstanden over hoe en of kinderen betrokken kunnen worden bij het afscheid nemen. Vaak berusten deze misverstanden op onmacht of angst van de ouders en van de hulpverleners. Deze mythes doen vaak onrecht aan het ingrijpend karakter van verlies en aan de beleving van kinderen.

Enkele voorkomende mythes:

• Kinderen zijn te jong om verlies te ervaren en om te rouwen
  Van zodra een kind oud genoeg is om een volwassene als constante persoon te herkennen en te ervaren, kunnen ze rouwen. Kinderen hechten zich aan personen op zeer jonge leeftijd. Ze kunnen hun verdriet bij het wegvallen van een hechtingsfiguur niet op een verbale manier uiten, maar ze drukken dit uit op andere manieren. Kinderen moeten ondersteund en verzorgd worden als ze geconfronteerd worden met het verlies van een primaire relatie, anders kunnen ze gebrek aan vertrouwen ontwikkelen in de wereld om hen heen.
• Kinderen mogen niet teveel huilen en ouders moeten hun verdriet verbergen
  Huilen helpt kinderen om interne spanningen te doen wegvloeien en het communiceert hun behoefte om getroost te worden. Als volwassenen nooit tonen aan kinderen dat huilen mag en dat samen huilen deugd kan doen, dan leren kinderen dat ze hun tranen moeten bedwingen en dat hun emoties niet geuit mogen worden.
• Kinderen zijn te jong om de dood te begrijpen
  ‘Dood’ is een abstract begrip en niet makkelijk uit te leggen aan kinderen. Kinderen hebben vaak verrassende reacties als er over dood wordt gepraat. Ze proberen op allerlei manieren uitdrukking te geven aan de wijze waarop zij dood en sterven begrijpen. Volwassenen moeten open staan voor hun vragen en voldoende, duidelijk, concrete uitleg geven, rekening houdend met de leeftijd van het kind.
• Rouwende kinderen groeien op tot problematische volwassenen
  Als de volwassenen de condities creëren waaronder kinderen op een gezonde manier kunnen rouwen, is er geen enkele reden voor de self-fulfilling prophecy dat kinderen voor de rest van hun leven beschadigd zullen zijn door het verlies van een dierbaar iemand. Kinderen die een ingrijpend verlies hebben meegemaakt kunnen risico’s lopen om later emotionele problemen te krijgen, maar alleen als zij niet op een adequate manier zijn opgevangen in hun rouwproces. Als kinderen de kans krijgen om hun verdriet te beleven in een zorgende en veilige omgeving, dan zullen ze zich goed ontwikkelen.
• Een rouwproces van kinderen verloopt in voorspelbare fasen
  Rouw verloopt niet op een voorspelbare en geordende manier. Elk kind en elk rouwproces is uniek. Volwassenen moeten niet voorschrijven hoe een kind een verlies moet verwerken.
• Kinderen rouwen slechts korte tijd en moeten over het verlies heen geraken
  Volwassenen krijgen soms de indruk dat kinderen er snel overheen zijn. Maar rouwen is een proces en niet een gebeurtenis. Het is niet te voorspellen hoe lang een rouwproces duurt. Het is nooit helemaal voorbij; bij belangrijke momenten in het leven komen alle gevoelens vaak terug naar boven. Het gaat niet om eroverheen te raken, maar veeleer om ermee te leren leven.

Hoe rouwen kinderen?

Kinderen rouwen ook, maar anders dan volwassenen. Kinderen rouwen in de allereerste plaats als kinderen, in hun ontwikkelingsfase, met hun mogelijkheden om te denken, te voelen, te uiten en te verwerken, en dat in hun persoonlijke stijl en binnen hun sociale omgeving.

• Midden in het gewone leven
  Kinderen rouwen niet op bevel, wanneer iedereen het doet, op het moment dat het ons goed uitkomt, of wanneer wij verwachten of wensen dat ze het zouden doen. Het verdriet kan kinderen plots overspoelen, vaak op momenten dat niemand dat verwacht, ook zijzelf niet. Een aanleiding kan bijvoorbeeld zijn dat het kind na het overlijden van een ouder in de klas iets moet maken voor moeder- of vaderdag, of dat het een vriendje ziet dat beide ouders omhelst, en nog zoveel meer. Kinderen beginnen soms te praten op momenten waarop volwassenen dat niet verwachten. Het is belangrijk om tijd te maken als het moment zich voordoet: zet de pannen even van het vuur, leg de telefoon neer, en ga zitten om te luisteren.
• In korte en intense episodes
  Kinderen zijn niet in staat om lange tijd en intens met het verdriet bezig te zijn. Ze zijn met onderbreking bezig met het verlies: ze zien het onder ogen en dan ontwijken ze het weer. Volwassenen begrijpen dit soms niet. Als een kind na de begrafenis van zijn moeder zijn tranen droogt en gewoon verder gaat spelen, betekent dit niet dat het niet begrepen heeft wat er net is gebeurd. Emoties van kinderen kunnen zeer explosief zijn. Het is belangrijk dat men kinderen deze explosieve emoties laat uiten zonder dat ze zich hier schuldig over voelen.
• Tijdelijke regressie
  Na het verlies van een dierbaar iemand hebben kinderen vaak een terugval in hun functioneren (bv. plots niet meer zindelijk zijn, weer erg aanhankelijk worden, opnieuw gaan duimzuigen, niet meer kunnen concentreren, …). Deze regressie moet niet als een probleem beschouwd worden, maar eerder als een onderbreking, een soort pauze die ze nemen in de rouw. Kinderen keren als het ware terug naar een gedrag en een tijd waarin ze werden verzorgd, waarin het leven nog veilig en zonder ellende was. Regressie kan ook een roep zijn om meer aandacht.
• Uitleven in actie en spel
  Bij jonge kinderen zijn verbale en mentale mogelijkheden soms nog niet voldoende ontwikkeld om hun verlies te verwerken via praten, bespreken en erover te reflecteren. Hun verdriet wordt uitgewerkt in hun spel of gedrag. Spelen is de taal van kinderen: het is voor hen het meest natuurlijke instrument voor communicatie, in hun spel kunnen ze zich op een veilige manier uiten. Ze proberen nare situaties en ervaringen te beheersen, een plaats te geven in hun wereld, door ze na te spelen of door er op een creatieve manier mee aan de slag te gaan. Welk gedrag men ook ziet, het is belangrijk te onderkennen dat het een betekenis heeft. Het kan telkens een aanleiding zijn om het kind beter te begrijpen.
• Terug rouwen bij veranderingen
  Wanneer er zich belangrijke veranderingen voordoen in het leven (bv. een verhuis, afstuderen, nieuwe gezinssituatie, …) komt er soms een vernieuwde aanval van gevoelens van gemis. Telkens als kinderen een nieuwe emotionele of mentale stap zetten in hun groeiproces kan men verwachten dat ze het oude verlies herbeleven. Met ouder te worden ervaren en begrijpen ze het elke keer anders. Het verlies krijgt nieuwe betekenissen in nieuwe levensfasen of levenssituaties.
• Uitgestelde rouw
  Kinderen laten soms jaren na het overlijden pas rouwreacties zien. Ze stellen delen van het rouwproces soms lange tijd uit. Rouw kan verwarrend zijn en kinderen moeten voldoende veiligheid ervaren om zich over te durven geven aan de chaotische gevoelens en gedachten in hen. In de eerste weken na een sterfgeval is thuis meestal alles anders dan voordien, en dus onbekend en onveilig. In deze sfeer kan een kind met zijn verdriet niet terecht. Het moet eerst weten dat aan zijn basisbehoeften tegemoet zal worden gekomen. Ze schuiven soms het rouwen voor zich uit tot ze voelen dat voldaan is aan hun behoefte aan fysieke en psychologische veiligheid. Ondertussen is het belangrijk om kinderen en adolescenten het gevoel te geven dat al hun gevoelens er mogen zijn, dat ze er altijd over mogen praten, maar dat niets moet. Een andere factor die kinderen en jongeren het verdriet vaak doet uitstellen, naast de sfeer van onveiligheid, is het feit dat ze een zekere behoefte hebben om bij de groep van hun leeftijdsgenoten te horen en zich door hen aanvaard te voelen. Wanneer iemand uit hun directe leefkring sterft, maakt dit gebeuren hen ‘anders’. Zoals het belangrijk is kinderen ervan te verzekeren dat iemand voor hen zal blijven zorgen na de dood van een dierbare, is het evenzeer van groot belang dat leerkrachten en vrienden van schoolgaande kinderen hen verzekeren dat de vriendschap en de waardering zullen blijven.
• Signaalgedrag tonen
  Kinderen zenden signalen uit als het niet goed gaat. Deze signalen herkennen en leren begrijpen is van groot belang. Blijf aandachtig voor ‘het waarom’ van een bepaald gedrag, kijk achter de getoonde emotie. Plotse gedragsveranderingen zijn dikwijls heel typerend voor een signaalgedrag na een verlieservaring.

Kinderen ondersteunen in hun rouwproces

• Geef de juiste informatie en vertel kinderen de waarheid
  Wees duidelijk en vertel de waarheid over wat er gebeurd is. Leg concreet uit wat dood betekent en gebruik geen verbloemende termen. Het kennen van de feiten is essentieel voor het verwerken van het verlies. Als kinderen geen informatie krijgen dan gaan ze fantaseren, hopen op een terugkeer van de overledene of erg angstig worden.
• Geef kinderen de tijd om de dood te begrijpen
  Kinderen hebben veel vragen. Beantwoord deze keer op keer en heb geduld: het kan een tijd duren voordat kinderen begrijpen wat er gebeurt en gebeurd is.Door het blijven stellen van (dezelfde) vragen controleren zij of het verhaal nog steeds hetzelfde is en of het geen boze droom is. Hierdoor kan het verlies geleidelijk aan een plaats krijgen.
• Laat uw eigen gevoelens aan de kinderen zien
  Het is van belang dat ouders hun eigen verdriet niet voor hun kinderen verbergen of wegstoppen. Als ouders bij hun kinderen weglopen als zij verdriet hebben of alleen met anderen over het verlies praten, dan kunnen kinderen de indruk krijgen dat gevoelens niet geuit mogen worden. Niet het inhouden en beheersen van emoties, maar juist het uiten ervan dient door de ouders aangemoedigd te worden.
• Geef aandacht aan de gevoelens van kinderen
  Neem de tijd om naar hen te luisteren en bied de gelegenheid om gevoelens uit te spreken en te delen. Hiermee geef je aan dat de gevoelens belangrijk zijn en wordt er erkenning geboden aan de rouw van kinderen. Volwassenen kunnen woorden geven aan de gevoelens die kinderen zelf moeilijk begrijpen.
• Behoud continuïteit in het gezin en in het leven van kinderen
  Kinderen merken onherroepelijk op dat er door het verlies een aantal dingen in hun leven veranderd zijn. Het is belangrijk dat bepaalde dingen gewoon blijven doorgaan en dat er regelmaat en structuur geboden wordt, ondanks alle veranderingen die met een verlies gepaard gaan.
• Geef kinderen de ruimte om kind te zijn
  Laat kinderen hun positie van kind behouden. Geef hen niet té veel verantwoordelijkheden. Ze moeten hun ontwikkeling op een zo normaal en natuurlijk mogelijke wijze kunnen voortzetten.
• Erken de bijkomende verliezen die kinderen lijden
  Kinderen verliezen door het overlijden van een gezinslid niet alleen de persoon zelf, maar worden ook met allerlei bijkomende verliezen geconfronteerd (bv. niet enkel je zus verliezen, maar zij was ook je beste vriendin en je sportmaatje). De omgeving moet hier oog voor hebben en deze veranderingen erkennen.
• Moedig aan dat kinderen praten met leeftijdsgenoten
  Kinderen en jongeren vinden het fijn om te praten met iemand van dezelfde leeftijd en iemand die zelf minder door het verlies geraakt is. Soms betekent dit dat ze thuis maar weinig van hun gevoelens laten zien. Soms bespreken ze hun gevoelens liever met vrienden dan met de eigen ouders of familieleden. Het is van belang dit te accepteren en te stimuleren.
• Stimuleer de omgeving ook aandacht te geven aan kinderen
  Als er binnen een gezin iemand overlijdt, richt de omgeving zich vaak op de ouder(s) en minder op de kinderen. Ouders kunnen er zelf in bijdragen dat er vanuit de omgeving ook aandacht aan de kinderen besteed wordt en dat anderen erkenning bieden aan het verdriet van de kinderen.
• Maak contact met kinderen
  Het belangrijkste is misschien wel om ervoor te zorgen dat men met kinderen contact maakt. Geef kinderen extra liefde en aandacht, bied warmte, wees nabij. Contact hoeft niet altijd met woorden gepaard te gaan. Soms is het genoeg om gewoon naast het kind te gaan zitten of het eens vast te nemen. Kinderen zijn zelf best in staat om aan te geven wat ze nodig hebben en wat hen helpt.